O forno e o pan

Forno fora, con caseta

En Millares en tódalas casas había un forno para cocer o pan. É unha bóveda con forma de media laranxa que mide aproximadamente 1,40 m de diámetro e 0,8 m de alto cunha boca para acendelo e enfornar. Érguese a unha altura aproximada de 0,8 m sobre o chan e nel caben uns doce pas e dúas bolas en cada fornada. O interior antigamente era de xisto ou pedra con barro amasado, posteriormente algúns revestíronse con ladrillo refractario. O solo estaba lastrado con lousas de pedra grá rexuntadas con arxila. Por riba está tapado de lousa. Para que saia o fume e tire o lume ten unha cheminea que comeza sobre a boca ó xeito dunha viseira que está por fóra do que é propiamente o forno. A boca é a parte aberta situada na dianteira oposta ó cú do forno. Por ela métese a leña e o pan. A forma normalmente é cadrada de uns 0,45 m de lado. Outro elemento do forno é o cinceiro, abertura feita na parede debaixo da boca para botar a cinza e os restos da queima. Unha vez rematada a obra faise nel bo lume con cepas de uz e leña de carballo, por tres días e tres noites “pra cocelo”. Ten que cocer a parede, senón a primeira fornada de pan perdíase. É para que a pedra e o barro cozan e se lle quite a humidade.

Ceo do forno
Bóveda do forno
Boca de forno e cinceiro

No forno ademáis é necesario ter á mau unha pía de auga para mollar o rodo e o pau de atizar. Tamén fai falta algunha clase de tendal, de pedra ou táboas para tender os pas antes de entrar no forno e logo para deixalos en primeira instancia ó sacalos. No tendal bótase unha capa de palla cun tecido de liño enriba enfariñado para que non se peguen os pas.

Outros usos do forno son:

*meter o liño para que dese mellor ó mazalo, ou xa mazado envolto, ó ilo tascar co tascón.

*meter no forno inda quente as espigas do millo antes de esbagalas.

*facer asados e asar castañas. Cando chega a festa ásanse años, cabritos, cócese a bola, biscoitos...

En Millares hai tres tipos de forno:

*forno fóra con caseta propia.

*forno fóra sen caseta.

*forno cuberto dentro do corral da casa.

*forno  que asoma proxectándose cara a fóra da parede da casa á beira da lareira.

Cheminea
Cheminea na boca do forno

Roxar o forno

O forno tarda en quencer unhas dúas horas. Depende de varios elementos: tempo que non se coce, tipo de leña usada, tipo de forno... Á masa lévalle leidar de dúas a tres horas dependendo se é no “vrau” ou no inverno. Por eso é necesario empezar a amasar antes de encendelo forno. Acostuma a amasar a muller e o home roxa. Róxase o forno ata que a parede branquea por dentro, nese intre pódese meter o pan a cocer. O que roxa o forno sabe por experiencia cando está listo. Confírmase tamén porque ó pasarlle o vasoiro, as lousas do chan despiden múxicas de bengala. Tamén se pode botar farelo para comprobar. A leña ca que se atiza o lume ten que estar seca polo que íase co carro ó monte por ela e tíñase no pendello ou na caseta preparada para o día de cocer. Pódeselle meter de todo pero xeralmente a de carballo déixase para a cociña, e o forno afoguéirase con uces, toxos, fronzas de xesta, couceiros, ramallas, gallas de salgueiro... 

Feixe de leña, na caseta do forno
Pá e pau do forno

Para que arda con forza o combustible uniformemente e airear de vez en cando a leña e que haxa unha corrente que manteña o tiro úsase un pau de madeira. Este pau tamén serve logo para facer de rabo ou mango do vasoiro que quita a cinza. Esta cinza ten aprecio como fertilizante de cebolas, patacas e millo e no campo. As brasas eran moi estimadas no inverno para os braseiros cando un estaba aterecido de frío e sácanse do forno cun rodo.

Amasar

A grá e a fariña levábase ó muíño en foles de coiro ou en sacos de estopa. A fariña ó vir do muíño cómpre peneirala xebrándolle o farelo se non se fixo no muíño. Antes a fariña era de centeo pero nos últimos anos mesturábase con fariña de trigo ou é só de trigo. O máis adoitado é facelo na artesa que adoita estar na cociña. O farelo botábaselle no caldo ou en auga ós animais. Que saia a fariña mellor ou peor depende da tea. A artesa na que se amasa  e leida o pan é de castiñeiro ou carballo. É un caixón rectangular de corte piramidal truncado invertido e érguese sobre catro patas. Quen amasa divide a artesa en dúas partes, nunha ten a fariña e noutra vai amasando. Mestúrase o formento ca fariña e auga quente co sal derretido colléndose a fariña das beiras para a auga. Amásase ata que está ben ligada igual e uniforme. Calcúlase que catro quilos de fariña amasada unha vez cocida dá tres quilos de pan. A artesa tápase mentras leida e no tempo frío tarda máis en vir a masa. Da masa resultante quítase o formento para deixalo para a próxima cocedura, métese nunha cunca cunhas areiñas de sal por enriba. Do resto fanse: pas, bolos, bolas e a bola das raspas.

Artesa co pan leidado
Bolos
Empanada

Enfornar e quitar o pan.

Se o forno está dentro da casa lévanse os pas nunha táboa ata a pá do forneiro ben enfariñada para que non se apeguen. Unha vez dentro a fornada, ponse o tallo na boca do forno. O pan centeo necesita dúas horas e media para cocer e o de trigo dúas horas. Hai que botarlle unha ollada de vez en cando. O pan está mal cocido cando a cor non é uniforme, a coda é branda, sen ollos e co molo pesado. O pan ó sacalo hai que deixalo que enfríe algo antes de levalo ó sitio definitivo, sen poñerlle peso encima para que no se amachuque. Tampouco se pode mover bruscamente porque abre xebrando a coda do molo. A fornada pode gardarse no hórreo, nunha artesa, alzadeiro ou hucha. O sitio ten que ser fresco sen humidade e onde non poidan chegar os ratos.

 Refráns e ditos

Non está o forno para bolos.

Cando hai fame, non hai pan balorento.

Á fame, non hai pan duro.

Con pan e viño xa se anda o camiño.

Gañar o pan co suor do seu rostro.

De pequenos oíamos “o pan é bendito e non se pode tirar”

Lévase coma o pan co leite.

O pan con ollos e o viño que salte ós ollos.

Ano de xeadas, ano de fornadas.

Polo pan, baila o can.

Se queres que te siga o can, dalle pan.

Marzo, marzán; á mañá, boca de can; a mediodía, boca de forno; á noite, boca de lobo.

A pan duro, dente agudo.

Cando non hai pan, róense as codas.

A auga fría e o pan quente nunca fixeron bo ventre.

Tendal
Fornada de pan
Vasoiro e rodo

Adiviñas

De valado en valado, hai un boi esbarrigado. (A artesa).

Unha cousa de moita barriga e pare fillos cada poucos días. (O forno).

Costumes

Bolas das raspas: aprovéitase todo, unha vez feito o pan, ráspanse as paredes e o fondo da artesa e amásase e métese a cocer na beira da boca do forno, sacándose antes que o resto.

Ó forno achegábanse veciños para contar uns contos especialmente no inverno cando non había tanto traballo.

Antigamente nos enterros dábase e ofrendábase pan.

Cando se cocía tíñase en conta ós nenos do pobo e facíanselle bolos.

Cando se tardaba en cocer nunha casa íaselle pedir o formento ó veciño.

Facíanse cruces no pan ó enfornar.

Rezábase unha oración ó enfornar.

Os dedos son infaltilmente: pequeniño, medianiño, pai de todos, furabolos e matapiollos.

En Piquín hai o xogo do lobo:

Un neno fai de lobo e pregunta a outro:

-Que fas aí, Marica?

-Tou sacando o pan

-Llo meu bolo?

-Na boca do lobo.

E ca mesma botan a correr e o lobo atrás deles ata que pilla a un que ocupa o seu lugar de lobo.

 Usos do pan

O máis normal é comelo seco, sempre con companga. O máis frecuente era comelo con touciño ou esfaragullalo no caldo e no leite.

Sopas de pan: póñense rafas nunha cazola, cúbrese con auga, bótaselle sal e déixase cocer lentamente. Dóurase en aceite, allo, cebola, perexil con algo de pemento e bótaselle por riba.

Tostas de pan na tixola. Pódese amolecer con ovo.

Contos

“ Un xornaleiro andaba buscando traballo e pregúntalle a un amo,

- E logo señor amo, nesta casa cómo se enfría o caldo?

- Soprando ou botándolle auga.

Logo vai petar a outra porta e pregunta o mesmo e o amo dí,

-Aquí enfríase esfaragullándolle pan.

O xornaleiro di:

-Ai, esta é a miña casa e o meu amo; quédome aquí.”

Forno o pé da lareira

Forno exterior

 “Era un neno tan listo , que o señor cura cura non o podía coller. Sabíalle a cartilla de pe a pa. E vai e pregúntalle un día empezando polo máis difícil... pero el respondeu a todo. Pero fíxolle unha pregunta doutro xeito do que estaba na cartilla, e colleuno.

- Ai, ho! E logo entón caíche, eh...

Pero o neno, agudo que era, fíxolle tamén a súa pregunta.

-Señor cura, Deus está no forno do meu pai?

-Home! E ti non sabes que Deus está en todas partes...

-Ai oh, dixo o cativo, e collino eu tamén a vostede, que o meu pai non ten forno ningún”