27 de feb. de 2012

O forno e o pan

Forno fora, con caseta

En Millares en tódalas casas había un forno para cocer o pan. É unha bóveda con forma de media laranxa que mide aproximadamente 1,40 m de diámetro e 0,8 m de alto cunha boca para acendelo e enfornar. Érguese a unha altura aproximada de 0,8 m sobre o chan e nel caben uns doce pas e dúas bolas en cada fornada. O interior antigamente era de xisto ou pedra con barro amasado, posteriormente algúns revestíronse con ladrillo refractario. O solo estaba lastrado con lousas de pedra grá rexuntadas con arxila. Por riba está tapado de lousa. Para que saia o fume e tire o lume ten unha cheminea que comeza sobre a boca ó xeito dunha viseira que está por fóra do que é propiamente o forno. A boca é a parte aberta situada na dianteira oposta ó cú do forno. Por ela métese a leña e o pan. A forma normalmente é cadrada de uns 0,45 m de lado. Outro elemento do forno é o cinceiro, abertura feita na parede debaixo da boca para botar a cinza e os restos da queima. Unha vez rematada a obra faise nel bo lume con cepas de uz e leña de carballo, por tres días e tres noites “pra cocelo”. Ten que cocer a parede, senón a primeira fornada de pan perdíase. É para que a pedra e o barro cozan e se lle quite a humidade.

Ceo do forno
Bóveda do forno
Boca de forno e cinceiro

No forno ademáis é necesario ter á mau unha pía de auga para mollar o rodo e o pau de atizar. Tamén fai falta algunha clase de tendal, de pedra ou táboas para tender os pas antes de entrar no forno e logo para deixalos en primeira instancia ó sacalos. No tendal bótase unha capa de palla cun tecido de liño enriba enfariñado para que non se peguen os pas.
Outros usos do forno son:
*meter o liño para que dese mellor ó mazalo, ou xa mazado envolto, ó ilo tascar co tascón.
*meter no forno inda quente as espigas do millo antes de esbagalas.
*facer asados e asar castañas. Cando chega a festa ásanse años, cabritos, cócese a bola, biscoitos...
En Millares hai tres tipos de forno:
*forno fóra con caseta propia.
*forno fóra sen caseta.
*forno cuberto dentro do corral da casa.
*forno  que asoma proxectándose cara a fóra da parede da casa á beira da lareira.

Cheminea
Cheminea na boca do forno


Roxar o forno
O forno tarda en quencer unhas dúas horas. Depende de varios elementos: tempo que non se coce, tipo de leña usada, tipo de forno... Á masa lévalle leidar de dúas a tres horas dependendo se é no “vrau” ou no inverno. Por eso é necesario empezar a amasar antes de encendelo forno. Acostuma a amasar a muller e o home roxa. Róxase o forno ata que a parede branquea por dentro, nese intre pódese meter o pan a cocer. O que roxa o forno sabe por experiencia cando está listo. Confírmase tamén porque ó pasarlle o vasoiro, as lousas do chan despiden múxicas de bengala. Tamén se pode botar farelo para comprobar. A leña ca que se atiza o lume ten que estar seca polo que íase co carro ó monte por ela e tíñase no pendello ou na caseta preparada para o día de cocer. Pódeselle meter de todo pero xeralmente a de carballo déixase para a cociña, e o forno afoguéirase con uces, toxos, fronzas de xesta, couceiros, ramallas, gallas de salgueiro... 

Feixe de leña, na caseta do forno
Pá e pau do forno


Para que arda con forza o combustible uniformemente e airear de vez en cando a leña e que haxa unha corrente que manteña o tiro úsase un pau de madeira. Este pau tamén serve logo para facer de rabo ou mango do vasoiro que quita a cinza. Esta cinza ten aprecio como fertilizante de cebolas, patacas e millo e no campo. As brasas eran moi estimadas no inverno para os braseiros cando un estaba aterecido de frío e sácanse do forno cun rodo.
Amasar
A grá e a fariña levábase ó muíño en foles de coiro ou en sacos de estopa. A fariña ó vir do muíño cómpre peneirala xebrándolle o farelo se non se fixo no muíño. Antes a fariña era de centeo pero nos últimos anos mesturábase con fariña de trigo ou é só de trigo. O máis adoitado é facelo na artesa que adoita estar na cociña. O farelo botábaselle no caldo ou en auga ós animais. Que saia a fariña mellor ou peor depende da tea. A artesa na que se amasa  e leida o pan é de castiñeiro ou carballo. É un caixón rectangular de corte piramidal truncado invertido e érguese sobre catro patas. Quen amasa divide a artesa en dúas partes, nunha ten a fariña e noutra vai amasando. Mestúrase o formento ca fariña e auga quente co sal derretido colléndose a fariña das beiras para a auga. Amásase ata que está ben ligada igual e uniforme. Calcúlase que catro quilos de fariña amasada unha vez cocida dá tres quilos de pan. A artesa tápase mentras leida e no tempo frío tarda máis en vir a masa. Da masa resultante quítase o formento para deixalo para a próxima cocedura, métese nunha cunca cunhas areiñas de sal por enriba. Do resto fanse: pas, bolos, bolas e a bola das raspas.

Artesa co pan leidado
Bolos
Empanada

Enfornar e quitar o pan.
Se o forno está dentro da casa lévanse os pas nunha táboa ata a pá do forneiro ben enfariñada para que non se apeguen. Unha vez dentro a fornada, ponse o tallo na boca do forno. O pan centeo necesita dúas horas e media para cocer e o de trigo dúas horas. Hai que botarlle unha ollada de vez en cando. O pan está mal cocido cando a cor non é uniforme, a coda é branda, sen ollos e co molo pesado. O pan ó sacalo hai que deixalo que enfríe algo antes de levalo ó sitio definitivo, sen poñerlle peso encima para que no se amachuque. Tampouco se pode mover bruscamente porque abre xebrando a coda do molo. A fornada pode gardarse no hórreo, nunha artesa, alzadeiro ou hucha. O sitio ten que ser fresco sen humidade e onde non poidan chegar os ratos.
 Refráns e ditos
Non está o forno para bolos.
Cando hai fame, non hai pan balorento.
Á fame, non hai pan duro.
Con pan e viño xa se anda o camiño.
Gañar o pan co suor do seu rostro.
De pequenos oíamos “o pan é bendito e non se pode tirar”
Lévase coma o pan co leite.
O pan con ollos e o viño que salte ós ollos.
Ano de xeadas, ano de fornadas.
Polo pan, baila o can.
Se queres que te siga o can, dalle pan.
Marzo, marzán; á mañá, boca de can; a mediodía, boca de forno; á noite, boca de lobo.
A pan duro, dente agudo.
Cando non hai pan, róense as codas.
A auga fría e o pan quente nunca fixeron bo ventre.

Tendal
Fornada de pan
Vasoiro e rodo

Adiviñas
De valado en valado, hai un boi esbarrigado. (A artesa).
Unha cousa de moita barriga e pare fillos cada poucos días. (O forno).
Costumes
Bolas das raspas: aprovéitase todo, unha vez feito o pan, ráspanse as paredes e o fondo da artesa e amásase e métese a cocer na beira da boca do forno, sacándose antes que o resto.
Ó forno achegábanse veciños para contar uns contos especialmente no inverno cando non había tanto traballo.
Antigamente nos enterros dábase e ofrendábase pan.
Cando se cocía tíñase en conta ós nenos do pobo e facíanselle bolos.
Cando se tardaba en cocer nunha casa íaselle pedir o formento ó veciño.
Facíanse cruces no pan ó enfornar.
Rezábase unha oración ó enfornar.
Os dedos son infaltilmente: pequeniño, medianiño, pai de todos, furabolos e matapiollos.
En Piquín hai o xogo do lobo:
Un neno fai de lobo e pregunta a outro:
-Que fas aí, Marica?
-Tou sacando o pan
-Llo meu bolo?
-Na boca do lobo.
E ca mesma botan a correr e o lobo atrás deles ata que pilla a un que ocupa o seu lugar de lobo.
 Usos do pan
O máis normal é comelo seco, sempre con companga. O máis frecuente era comelo con touciño ou esfaragullalo no caldo e no leite.
Sopas de pan: póñense rafas nunha cazola, cúbrese con auga, bótaselle sal e déixase cocer lentamente. Dóurase en aceite, allo, cebola, perexil con algo de pemento e bótaselle por riba.
Tostas de pan na tixola. Pódese amolecer con ovo.
Contos
“ Un xornaleiro andaba buscando traballo e pregúntalle a un amo,
- E logo señor amo, nesta casa cómo se enfría o caldo?
- Soprando ou botándolle auga.
Logo vai petar a outra porta e pregunta o mesmo e o amo dí,
-Aquí enfríase esfaragullándolle pan.
O xornaleiro di:
-Ai, esta é a miña casa e o meu amo; quédome aquí.”

Forno o pé da lareira

Forno exterior

 “Era un neno tan listo , que o señor cura cura non o podía coller. Sabíalle a cartilla de pe a pa. E vai e pregúntalle un día empezando polo máis difícil... pero el respondeu a todo. Pero fíxolle unha pregunta doutro xeito do que estaba na cartilla, e colleuno.
- Ai, ho! E logo entón caíche, eh...
Pero o neno, agudo que era, fíxolle tamén a súa pregunta.
-Señor cura, Deus está no forno do meu pai?
-Home! E ti non sabes que Deus está en todas partes...
-Ai oh, dixo o cativo, e collino eu tamén a vostede, que o meu pai non ten forno ningún”

20 de feb. de 2012

Muiños

O muiño é unha das mostras de arquitectura popular que máis abunda na paisaxe galega, está directamente relacionado cun dos elementos básicos da alimentación: o pan, por iso posuía un gran valor dende o punto de vista económico e xogaba un papel moi importante nas relacións sociais da Galicia rural.
En Millares, houbo muiños nos lugares do Muinvello, prado do muín e no Candal, onde aínda quedan algúns restos.
Segundo datos do catastro de Ensenada, no ano 1753, había en Millares dous muiños. Os dous chamados do Candal, un pertencía a Basilio Rodríguez e a Domingo Millares, e o outro era propiedade de Juan Torneiro e Pedro González. Os dous muiños, moían con auga da fonte do Espiñeiro, a cuarta parte do ano.
Os primeiros muiños achados en Galicia datan do neolítico, son muiños de man nos cales se moía o gran fregando unha pedra contra outra, a fariña que se obtiña con este método era basta e de mala calidade.
Houbo que esperar ata a época romana para encontrar o muiño de man circular, constaba de dúas rodas de pedra colocadas unha enriba doutra, a de abaixo era fixa e a de enriba móbil, apareceron restos destes dous tipos de muiños nos castros.
Durante séculos para levar a cabo as actividades da vida cotiá como a moenda, o home apenas contou con outro tipo de enerxía que non fose a súa propia forza, co paso do tempo, fóronse deseñando artefactos que facilitaron o traballo, un deles foi o muiño hidráulico, o que supuxo a substitución da forza humana pola forza da auga como fonte de enerxía para a produción de fariña.
En Galicia estes muiños apareceron na alta idade media, aproximadamente nos séculos XI e XII.

Para poñer en marcha o muiño facían falta distintas construcións:
Presa ou acea, úsase cando o muiño non está na canle natural do río ou regueiro, serve para levar a auga ata el, é unha parede construída con pedras grandes.
Canle, para desviar a auga ata o muiño.
Comporta, é unha estrutura móbil para regular a entrada da auga.
A zona do muiño onde vai o rodicio chámase inferno e a zona de traballo propiamente dita chámase tremiñano.


O mecanismo de trituración ten as seguintes partes:
Cabria ou guindaste, para levantar a moa ou pedra.
Moega, depósito con forma de pirámide invertida que serve para depositar o gran que vai ser moido.
Canaleta, canle de madeira que serve para conducir o gran dende a moega cara á pedra ou moa.
Tambor, armazón cilindrica de madeira que cobre as moas, a súa función é impedir que o gran convertido en fariña caia polos laterais, ten unha abertura por onde sae a fariña do caixón.
Moas ou pedras, son as pedras de forma circular e gran tamaño que serven para triturar os cereais.

Cabria ou guindaste

Tambor

Moega, pé e pedra

O mecanismo básico de rotación do muiño está composto por tres elementos:
Rodicio, trátase dunha roda que xira ao recibir a presión da auga, é a peza motora do muiño, formada por un número de pas chamadas tamén culleres, que xiran en posición horizontal, antigamente as pas eran de madeira de carballo pola súa calidade e dureza, posteriormente substituíronse polas de metal.
Eixe ou árbore, é o brazo sobre o cal van incrustadas as pas do rodicio.
Viga horizontal ou ponte, é a viga mestra sobre a que se sustenta todo o conxunto.

Rodicio
Inferno
Ridicio co eixe de madeira

A propiedade dos muiños:
O tipo de propiedade dos muiños presenta varias modalidades que afectan tamén ao seu uso, podía ser propiedade particular dunha persoa que moía para outros, neste caso o muiñeiro cobraba unha maquía ou parte do gran, estes muiños chamábanse de maquía.
Os muiños de parceiros eran aqueles nos que a propiedade pertencía a varios veciños, estes adqurían o dereito de uso participando todos na súa construción e mantemento.
Ás veces os donos eran membros dunha mesma familia e a propiedade herdábase, estes chamábanse muiños de herdeiros, nestas dúas formas o uso facíase por parte ou por quendas.

9 de feb. de 2012

O Xabaril


En Millares, o xabaril (Sus scrofa) chegou a comer patacas e millo nas leiras situadas a poucos metros das casas. Ten un oído e olfacto finísimo que compensa a súa mala vista. O seu fociño está especializado en dar golpes mortais. É un animal nocturno e pode percorrer grandes distancias nunha soa noite, podendo ser visto raras veces, ó serán ou pola mañanciña. É omnívoro pero prefire o millo e a castaña. Cando nacen teñen unha pelaxe a listas de cor marela e marrón ata os seis meses e chámanse ranchos. Por unha parte causa estragos nos cultivos agrarios e forestais, e por outra airea o solo e consume vermes e réptiles perigosos. Capturado de novo chega a ser un gran amigo do home, como caso curioso unha india dos Guajá saíu nos medios de comunicación amamantando a unha cría de xabaril.
Supersticións: Se unha persoa comía da cachola do porco bravo sería incapaz de contar mentiras.

Detección do xabaril
Hai que ter moita experiencia para que o estudio concienciudo dunha serie de indicios dea unha lectura completamente clara, pois saber que é un xabaril é fácil, pero non onde vive, canto pesa ou a idade que ten.

7 de feb. de 2012

Dicionario xeográfico-estatístico-histórico de Pascual Madoz 1846-1850


BRAÑA (San Miguel da):
Freguesía na provincia e diocese de Lugo (distancia de 4 leguas), partido xudicial de Fonsagrada (4 leguas) e concello de Baleira (1 legua).
Situada sobre o camiño que dirixe ás Castillas. Clima morno e san con boa ventilación; as enfermidades máis comúns son febre e dores de costado.
Comprende os lugares de Abrairas, Braña e Millares, que reúnen 37 casas de poucas comodidades. A igrexa parroquial (San Miguel), é única e o curato de entrada e padroado é leigo.
O termo confina polo Norte con Retizós, polo Leste co monte Cubilledo, polo Sur con Fonteo e polo Oeste co monte Cubeiro.
Hai fontes de boa auga dentro e fóra das indicadas poboacións, con cuxos derramos regan os seus prados e hortos, inmediato ao lugar de Abrairas haina mineral, purgante e ferruxinosa. O terreo é arxiloso e calcario, os montes arriba citados son pouco poboados e de 20 en 20 anos rózanos e seméntanos de centeo.
O camiño xeral que conduce das Castillas ás costas e pobos marítimos de Galicia, áchase en mediano estado ao seu paso por esta freguesía, e o correo recíbese da administración de Lugo.
Produce: patacas, centeo, liño, berza bastante fina, fabas e pastos. Cría gando vacún, de porco, lanar e cabrún, hai caza maior e menor. Industria: agrícola e 3 muiños fariñeiros.
*Poboación: 37 vecinos, 224 almas. Contribución co seu concello (Baleira).

Fonte da Luseira (Abrairas)

*Ó ler documentos antigos, (de ata principios do século XIX principalmente), encontramos varias veces o termo "veciño", polo xeral este termo non coincide co de habitante, xa que nos censos antigos, chámase veciño soamente ao cabeza de familia, que era o único que aparecía nos padróns da veciñanza.
Para referirse ao total dos habitantes, facíase co termo "almas", de aí a diferenza de poboación, (37 veciños, 224 almas).
Neses padróns de habitantes non aparecen nunca as mulleres, porque non se censaba nin as mulleres casadas nin aos fillos-as non emancipados, as únicas mulleres que se censaban, eran as viúvas cabezas de familia ou sexa as que tiñan fillos aínda menores de idade.

3 de feb. de 2012

A vaca e o boi



Canto cambiaron as vacas en Millares dende que eramos nenos! en tódalas casas había rubias galegas, tiñan cornos, eran bautizadas, saían pacer unha ou dúas veces no día ó monte ou ós prados, levaban chocas no pescozo, tiraban dos carros, criábanse xatos, facíase queixo do leite, levábase ó boi, vendíanse nas feiras...
Antes con que a vaca tivese unha cría, dese o leite suficiente para alimentala e, cun pouco de sorte, quitarlle algo para consumo da familia, directamente ou en forma de queixo, xa chegaba.

Boi na Requeixada

O nome
Unha das posibles razóns de que as vacas teñan nome propio pode estar no feito de que a vaca é o animal máis valioso que pode ter unha familia tradicional pero tamén o que máis tempo podía vivir na casa. Hoxe non pasa dos 10-12 anos pero antes algunhas vivían na casa labrega entre 20 e 25 (unha xeración). A subxectividade é moi importante na motivación do nome.
A veces cando o veterinario (hoxe faino o dono da explotación) inseminaba unha vaca por primeira vez aínda non tiña nome e poñíanllelo ese día.
Principalmente cando se bautiza unha vaca a fonte de inspiración é a cor (Marela, Moura, Parda), algún detalle (Linda, Cachorra, Mona), nomes de plantas (Figueira, Castaña, Romera), nomes de animais (Pomba, Parrula) ou  antropónimos, con intención humorística ou por moda (Pitufa, Sabrina). Actualmente, nalgúns casos o nome vén de fóra coa vaca importada. Nos casos de selección gandeira e valoración do pedigree dos exemplares a denominación inclúe: o nome do animal e os nomes dos ascendentes cando estes eran animais selectos e premiados (Jenni Erika Storm), o que poderíamos denominar vacas con nome e apelidos.
Hoxe as vacas levan un sistema de identificación implantado o 1.1.1998 formado por unha placa amarela en cada orella, que leva un código do país, outro para a comunidade autónoma, un número de oito díxitos e un número de control para evitar falsificacións.
Con isto os números acaban substituíndo os nomes, sobre todo nas grandes explotacións.


O queixo
A elaboración comeza quentando o leite nunha pota de 4 a 10 litros ata os 25 ou 45 graos segundo a época do ano e bótaselle mentres quence unha presada de sal gordo entre 5 e 15 gramos (pódese salgar só exteriormente). Logo engádese o presoiro e déixase preto do lume unha media hora ata que calle. Entón córtase o leite callado en anacos grandes, apértase a masa coas mans durante uns minutos e ponse nun molde para que escorra. Despois déixase a secar no alzadeiro da cheminea, no hórreo, sobre palla de centeo...

Queixo fresco de vaca

Os cornos
Dende hai anos co fin de evitar accidentes entre as vacas ou coa xente e para facilitar o manexo na estabulación permanente, elimínanse os cornos cando son xatos mediante cauterización química ou térmica dos botóns córneos.

Patrón monetario
O historiador Rubén García Álvarez demostrou que, entre os séculos X e XII, un boi ou unha vaca valían exactamente un soldo galego (moeda de ouro), equivalente a 12.39 soldos de prata suevos, 15 soldos de prata visigodos ou 10.7 moios de millo miúdo. Por exemplo cita a venda no ano 996 dun xato en 10 soldos de prata.


Vaca moura

Crenzas e refráns
Cando levan unha vaca á feira o costume é traer de volta á casa a corda coa que ía atada, pois considérana símbolo da boa sorte.
Arresponsar: para protexer o gando dos ataques do lobo pónse baixo a intercesión de san Antón medienta o rezo dun responso milagroso.
Mamarlle o leite unha cobra: non dar leite unha vaca por medo a un réptil. Trátase dunha crenza infundada xa que a cobra non pode mamar porque non ten beizos para facer o baleiro.
É signo evidente de chuvia ou vento forte que un rabaño de vacas se reúna nun extremo do campo co rabo cara ó punto de onde procede o aire.
Cando o ano entra o domingo, vende o boi e merca millo.
Se queres que a vaca che dé bo leite busca que che paira no coarto crecente.
O día de santo Estevo córtalle o rabo ó teu becerro.
Vaqueiro pola neve, que o demo o leve.
Arco da vella ó poñente, ceiba os bois e vente.
¿Corren as nubes pra Meira? Colle as vacas e bota a leira.
Cando encarnado está o monte, mete os bois na corte.
Cando no inverno vires tronar, vende os bois e bótao en pan.
No mes de abril fai queixos mil.
Por san Xoan cómese o queixo sen pan.
Se queres que non che coma o queixo o rato, compra un gato.
Uvas con queixo saben a beixo.
O abril que ha de ser abril, han de folgar os bois quince días nil.
En maio colle os bois e máis o arado.
Malo o maio que non bebe o boi no prado.
Ó boi cólleselle polas hastas e ó home pola palabra.
Queira, non queira, a vaca ha de ir á feira.
Crego na feira e mercader na igrexa, dígoche, Xan, que ben non me cheira.
Vaca de moitos, ben muxida e mal mantida.
Se mal vai o boi no carro, peor irá no arado.
Vaca cornuda nin dá leite nin turra.
Eguas e vacas por abril andan fracas.

Vaca rubia

Related Posts Plugin for WordPress, Blogger...